नेपालगन्ज २१ भदौ : हरितालिका तीज, हिन्दू महिलाहरूको लागि एक महत्वपूर्ण पर्व हो। यो चाड विशेषगरी विवाहित महिलाहरूले आफ्नो पतिको दीर्घायुको कामना गर्दै ब्रत बस्ने र अविवाहित महिलाहरूले इच्छाएको वर प्राप्तिको कामना गर्दै मनाउने चलन रहेको छ। तीजको मुख्य आकर्षण भनेकै महिलाहरूले नयाँ कपडा लगाएर नाचगान गर्दै रमाइलो गर्नु हो। यो पर्वमा नाचगान र हर्षोल्लासको माहौल हुन्छ। तर, बाँकेको कोहलपुरका अपाङ्ग महिलाहरूका लागि तीजको महत्त्व र अनुभूति एकदमै फरक छ।

कोहलपुरका शारीरिक रूपमा अशक्त महिलाहरूको लागि तीजको दिन अन्य महिलाहरूका लागि उत्सवको रुपमा आए पनि उनीहरूको लागि भने यो दिन पनि एक साधारण कामकै दिन हो। कोहलपुरको १२ चपरगौडीकी श्यामकली चौधरी, कोहलपुर–५ की लक्ष्मी पोखरेल, देउकुमारी चौधरी, सुष्मा बिक मनिषा खत्री लगायतका अपाङ्ग महिलाहरू तीजको रौनकमा रमाउन पाउँदैनन्। यी महिलाहरूको लागि तीज भनेको अन्य महिलाहरूको लागि तीजका कपडा सिलाउँदै बित्ने दिन मात्र हो।

श्यामकली चौधरीको संघर्ष र सफलता

श्यामकली चौधरीको जीवनमा पोलियोको असरले गर्दा उनी सानै उमेरमा नै अपाङ्ग बनिन्। जिन्दगिको २५ बर्षसम्म उनले घ्रीसिएरै घरको काम गरिन तर आफ्नो लागि केहि गरिनन तर पछि घरपरिवारको साथ र सहयोग र उनको दृढ आत्मविश्वास र इच्छाशक्तिले उनलाई आत्मनिर्भर बनायो। श्यामकलीले सिलाइ–कटाइको सीप सिकेर आफ्नो जीवनलाई सुःखमय बनाउन प्रयास गरिरहेकी छिन्। ह्विलचियरको सहाराले सिलाई सङ्गै उनी घरको कामकाजमा संलग्न रहन्छिन् र सिलाइ–कटाइको पेशामा व्यस्त रहन्छिन्।

तीजको अवसरमा उनी भन्छिन्, “एफएम रेडियो सुन्दै कपडा सिलाउँछु। तीजका गीत सुन्दा मन भक्कानिन्छ। के गर्नु, नाच्न गाउन त सक्दिन। आफैले तीज आएको अनुभव गर्न नपाए पनि दिदीबहिनीहरूको तीजका कपडा सिलाउँदा, ’ए तीज आएछ’ भन्ने मनमा लाग्छ।“ तिज मात्र होइन हरेक चाडपर्व आफुलाई आए गएको अत्तोपत्तो नहुने बताउछिन् ।

लक्ष्मी पोखरेल र अन्य अपाङ्ग महिलाहरूको व्यथा

श्यामकली चौधरीजस्तै लक्ष्मी पोखरेलको जीवनमा पनि तीजको रौनकले खासै प्रभाव पार्दैन। शारीरिक रूपमा अशक्त लक्ष्मीले तीजका गीत सुन्दा नाचौं–नाचौं जस्तो लाग्छ। उनी भन्छिन्, “आफू शारीरिक रूपमा अशक्त छु। तीज आएको कि रेडियो सुनेर थाहा हुन्छ, कि दिदीबहिनीका कपडा सिलाउँदा मात्र। नत्र हामीलाई कुनै चाड आए पनि मनमा रौनक छाउँदैन।“ यस्तै, सुष्मा बिक पनि शारीरिक रूपमा अशक्त भए पनि आफैले टेलरिङ्ग सेन्टर खोलेर सिलाइ–कटाइको काम गरिरहेकी छिन्।

सुष्मा बताउँछिन्, “काम नगरी घरको खर्च टर्दैन। तीज, दशै, तिहार जे आए पनि आफ्नो काम नगरि परिवार चलाउन सक्दिनँ। त्यसैले पर्वको रौनकमा रमाउने मौका कहिल्यै मिल्दैन।“ यी सबै महिलाहरूको अवस्था उस्तै छ।

अपाङ्ग महिलाहरूको लागि तीजको वास्तविकता

कोहलपुरमा मात्र ३५० भन्दा बढी शारीरिक रूपमा अशक्त महिलाहरू रहेका छन्। तिनमा ३० जना महिलाहरू विभिन्न सीपमूलक काम सिकेर प्रत्यक्ष रोजगारमा आबद्ध भएका छन्। अपाङ्ग नवजीवन केन्द्रका अध्यक्ष जगत डागीका अनुसार, २५ जना महिलाहरूले सिलाइ व्यवसायमा संलग्न भएर अरूलाई पनि रोजगारी दिइरहेका छन्।

तर, यी महिलाहरूको लागि तीज भनेको अरूका लागि कपडा सिलाउने र आफ्नो जीवनका आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्ने दिन मात्र हो। तीजको पर्वको रौनक उनीहरूको जीवनमा कहिल्यै छिर्दैन।

समाजको भूमिका र आवश्यक सहयोग

कोहलपुरका अपाङ्ग महिलाहरूको लागि तीज पर्व एक निराशाजनक दिन मात्र हो, जहाँ उनीहरू आफ्नो सीपको सहारामा अरूका लागि कपडा सिलाउँदै दिन बिताउँछन्।

उनीहरूको जीवनमा तीजको रौनकले कहिल्यै छुन सकेको छैन। यो वास्तविकता भनेको समाजले यी महिलाहरूलाई पनि पर्वको रौनकमा सहभागी गराउनका लागि विशेष प्रयास गर्नु हो।

समाजले यी महिलाहरूलाई पनि पर्वको रौनकमा सहभागी गराउनका लागि विशेष व्यवस्था गर्नु आवश्यक छ। उनीहरूको लागि विशेष कार्यक्रम, सहुलियतपूर्ण व्यवस्था, र समाजको समर्थनले गर्दा मात्र यी महिलाहरू पनि तीजको रौनकमा रमाउन सक्नेछन्।

कोहलपुरका अपाङ्ग महिलाहरूको लागि तीज पर्वको रौनक भनेको अरूका लागि कपडा सिलाउने मात्र हो। उनीहरूको जीवनमा चाडपर्वको महत्त्व र उल्लासको अनुभूति एकदमै सीमित छ। यो वास्तविकता समाजले मात्र परिवर्तन गर्न सक्छ। समाजले यी महिलाहरूलाई पनि समान अवसर दिनु पर्छ, जसले गर्दा उनीहरू पनि आफ्नो जीवनमा पर्वको वास्तविकता महसुस गर्न सकून्। तीज पर्वको वास्तविकता भनेको समाजका सबै वर्गलाई एकैसाथ पर्वमा सामेल गराउने हो, जसले गर्दा सबैले पर्वको रौनक र उल्लासमा रमाउन सकून्।

अपाङ्ग महिलाहरूको जीवनमा तीज पर्वलाई उत्सवको रुपमा मनाउनका लागि विशेष व्यवस्था र समाजको सकारात्मक सहयोग आवश्यक छ। समाजले यस्ता महिलाहरूलाई पनि पर्वको रौनकमा सहभागी गराउनका लागि आवश्यक पहल गर्नु पर्छ, जसले गर्दा तीज पर्वको वास्तविकता सबैका लागि एकरूप बनोस्।

भड्किलो तिजले मौलिकता हराउदा अपाङ्गलाई समेट्न सकिएन

हिन्दू नारीहरूको महत्वपूर्ण पर्व तीज, जसले विशेषगरी महिलाहरूलाई आफ्ना पतिको दीर्घायु र सुखद वैवाहिक जीवनको कामना गर्दै मनाइन्छ, अब आफ्नो मौलिकता गुमाउँदै गएको छ। हरेक वर्ष भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन मनाइने यो पर्वमा नाचगान, दर खाने, र ब्रत बस्ने परम्परालाई पछिल्लो समय आधुनिक र फैशनेबल शैलीले विस्थापित गरिरहेको छ। जसले गर्दा हुने खाने भन्दा हुदा खाने र शारिरिक रुपमा अशक्त भएकाहरुलाई चाडपर्वको रौनक देखि पर धकेलेको छ।

अहिलेका दिनहरूमा तीजको उल्लासमा ठूला पार्टीहरू, रेष्टुरेन्टहरूमा दर खाने कार्यक्रमहरू, र आधुनिक गीत–संगीतले भरिएका कार्यक्रमहरू प्रमुख बनेका छन्।

महिलाहरूले रातभर नाचगान गर्ने र मनोरञ्जन गर्ने शैलीले गर्दा तीजको मौलिकता हराउँदै गएको छ। गाउँघरमा मनाइने सादा तरिकाको तीज, जहाँ सबै महिलाहरू भेला भएर पारम्परिक गीत गाएर नाचगान गर्थे, त्यो अब बिरलै देख्न पाइन्छ जसले गर्दा यस्ता कार्यक्रममा अपाङ्ग महिला दिदिबहिनीहरुको पहुँच पुग्न सकेको छैन।

अपाङ्ग महिलाको लागि तीज कस्तो हुनुपर्छ?

तीज पर्व महिलाहरूको महत्वपूर्ण पर्व हो, तर अपाङ्ग महिलाहरूको लागि यो पर्व विशेष गरी चुनौतीपूर्ण र कहिलेकाहीं उदासीन पनि हुन सक्छ। समाजको हरेक वर्गलाई सामेल गरेर मनाउने पर्वको रुपमा तीजलाई साकार गर्न, अपाङ्ग महिलाहरूको सहभागिता सुनिश्चित गर्नु आवश्यक छ। यहाँ केही सुझावहरू छन्, जसले अपाङ्ग महिलाहरूलाई पनि तीजको रौनकमा सामेल गर्न सक्छन्ः

पहुँच र समावेशीता सुनिश्चित गर्नुपर्छ

अपाङ्ग महिलाहरूलाई तीजको उत्सवमा सहभागी गराउनका लागि पहिलो प्राथमिकता उनीहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्नु हो। तीज मनाउने स्थानहरू जस्तै– मन्दिरहरू, पार्टी प्यालेसहरू, र सामुदायिक केन्द्रहरू अपाङ्ग मैत्री हुनुपर्छ। यी स्थानमा ¥याम्प, लिफ्ट, र अपाङ्गता अनुकूल शौचालय जस्ता आधारभूत सुविधा उपलब्ध गराएर उनीहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।

विशेष कार्यक्रमहरूको आयोजना

अपाङ्ग महिलाहरूलाई केन्द्रित गरेर विशेष तीज कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्न सकिन्छ। यस्ता कार्यक्रमहरूमा अपाङ्ग महिलाहरूले पनि अरू महिलाहरूझैं नाचगान, दर खाने, र मनोरञ्जन गर्ने अवसर पाउँछन्। यस्तो खालका कार्यक्रमहरू अपाङ्ग महिलाहरूको आत्मसम्मान बढाउन र उनीहरूलाई समुदायको हिस्सा भएको अनुभूति गराउन महत्त्वपूर्ण छन्।

वित्तीय सहयोग र दर कार्यक्रम

अपाङ्ग महिलाहरूको आर्थिक अवस्थाका कारण पनि उनीहरूलाई तीज पर्वमा सहभागी हुन कठिनाइ हुन सक्छ। यसका लागि समाजसेवी संस्थाहरू, स्थानीय समुदाय, र सरकारले अपाङ्ग महिलाहरूलाई दर कार्यक्रममा सामेल गराउन विशेष वित्तीय सहयोगको व्यवस्था गर्न सक्छन्। यसरी, उनीहरूलाई आर्थिक भार नपरेर पर्वको रौनकमा रमाउन सक्ने वातावरण बनाउन सकिन्छ।

मानसिक समर्थन र प्रेरणा

अपाङ्ग महिलाहरूका लागि तीजको महत्त्व बुझ्ने र उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई मद्दत पु¥याउने खालका कार्यक्रमहरू पनि महत्वपूर्ण छन्। यस्ता कार्यक्रममा अपाङ्ग महिलाहरूको भावना सुन्ने, उनीहरूको अनुभव साटासाट गर्ने, र तीजको पर्वलाई कसरी अझ रमाइलो र समावेशी बनाउने भन्नेबारे छलफल गर्न सकिन्छ।

अपाङ्ग महिलाहरूको आवाजलाई प्रोत्साहन

समाजका विभिन्न तहमा अपाङ्ग महिलाहरूको आवाजलाई प्रोत्साहित गर्नु आवश्यक छ। उनीहरूले आफूसँग सम्बन्धित निर्णयहरूमा आफ्नो आवाज उठाउन सकून् र तीज जस्ता पर्वहरूमा आफ्नो सहभागिता र भूमिकालाई बढाउन सकून्।

समुदायको जागरुकता र सहकार्य

समाजमा अपाङ्ग महिलाहरूको अधिकार र आवश्यकता बारेमा जागरुकता फैलाउनु जरूरी छ। सामुदायिक स्तरमा छलफल, कार्यशाला, र शिक्षा कार्यक्रमहरू मार्फत अपाङ्ग महिलाहरूको हकहितको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।

पारिवारिक सहयोग

अपाङ्ग महिलाहरूको लागि तीजको अनुभवलाई अझै राम्रो बनाउन परिवारको भूमिका पनि महत्त्वपूर्ण छ। परिवारका सदस्यहरूले अपाङ्ग महिलाहरूलाई प्रोत्साहन र समर्थन गरेर उनीहरूलाई तीजको उल्लासमा सहभागी गराउन सक्छन्।

अपाङ्ग महिलाहरूको लागि तीजको पर्व सबैका लागि समान अवसर र अनुभवको पर्व बन्नुपर्छ। समाजले अपाङ्ग महिलाहरूलाई पनि तीजको रौनकमा सहभागी गराउनका लागि विशेष पहल र प्रयास गर्न आवश्यक छ। पहुँच, वित्तीय सहयोग, मानसिक समर्थन, र सामुदायिक जागरुकता जस्ता उपायहरू अपनाएर हामी अपाङ्ग महिलाहरूको लागि तीजलाई समावेशी र रमाइलो पर्वको रुपमा स्थापित गर्न सक्छौं। यसले उनीहरूको आत्मसम्मान, खुशी, र समाजमा सहभागितालाई पनि बढाउनेछ।